Teknolojinin hayatımızdaki rolü

Artık her bir çocuğun elinde akıllı telefon ya da tablet olur hale geldi. Bazı aileler bunu kurtuluş görse de aslında erken yaşta bu tanışmanın başlaması çocuk için oldukça tehlikeli. Konuyla ilgili tüm merak edilenleri İstanbul Bilgi Üniversitesi Çocuk Gelişimi Bölüm Başkanı Prof. Dr. Meziyet Arı yanıtladı.

Çocukların ‘mavi ekranla’ tanışması ne zaman olmalı? Ailenin bu konuda tutumu ne olmalıdır; belirli bir izleme saati ya da zamanı konmalı mı?
Günümüzde çocukların ekranla tanışmaları çok erken yaşta oluyor ve aile ne kadar uzak durursa dursun bebek ekranla doğal yaşam ortamında tanışıyor. Bebek arabasında annesiyle gezmeye çıkan birkaç aylık bir bebek düşünelim; caddelerde, metro gibi toplu taşıma araçlarında, canlı renklerle sunulan reklam panolarında, hızla geçilen görseller bebeğin dikkatini çekiyor. Evdeki açık televizyon, annenin çalan telefonuna çıkan görseller günlük yaşamda çocuğun doğal ortamında zaten mevcut. Bununla beraber bebeklikte çocuğun ekranlardan mümkün olduğunca uzak tutulması gerekir. 2 yaşından küçük bebekler için ekran önünde geçirilen vakit gerçek bir fayda sağlamadığı gibi sağlık ve gelişim sorunları yaratabilir. İki yaşından küçük bebekleri tüm ekranlardan uzak tutulmalı. 2 yaş ve üstü çocuklar günde iki defa 10-15 dakika bir yetişkinle beraber olmak koşulu ile ekran başında kalabilirler. Ancak, zaman sınırlarının belirlenmesi yeterli değildir. Ebeveynlerin yüksek kaliteli görselleri veya oyunları seçmeleri, ekran karşısında geçirilen saatlerde çocuklarıyla beraber olmaları önemlidir. Ekran bebeği oyalayıcı bir faaliyet yerine konmamalıdır.

Elektronik aletlerle erken yaşta fazlaca vakit geçiren çocukların gelişimi nasıl etkilenir?
Merak ve araştırma bebekliğin ilk günlerinden itibaren en temel ihtiyaçlar arasındadır. Yeni yürümeye başlayan bir çocuğu gözlemlediğimiz zaman onun her nesneye dokunmak ve her nesneyi kurcalamak istediğini görürüz. Çocuk somut olarak dokunduğu her nesnenin özelliklerini keşfeder. Nesne özelliklerini dokunarak öğrenir. Bu yaştaki bir çocuğun eline tablet verilirse, çocuk dokunamaz, üç boyutlu hissedemez ve doğal öğrenme yollarından uzaklaşır. Dolayısıyla zihinsel gelişimin temelini oluşturan temel kavramları kazanması gecikir. Çocukların doğal çevreleri tehlikelerden arındırılarak serbestçe dolaşmalarına ve çevrelerini keşfetmelerine izin verilmelidir. Tabletle baş başa bırakılan çocuk bu fırsatlardan yeterince yararlanamaz. Zihinsel gelişimin diğer önemli bir boyutu da dil gelişimidir. Tablet, cep telefonu gibi teknolojik cihazların 3 yaşından önce kullanılması konuşmanın gecikmesine yol açabilir. Ayrıca teknolojik cihazların kullanımı çocukların yetişkinlerle ve diğer çocuklarla etkileşimlerini sınırladığından, sosyal duygusal gelişimlerini de olumsuz etkiler. Tablet, telefon ve benzeri cihazlarla geçirilen uzun zaman dilimleri çocuğu pasifleştirir ve hareketli olmasını kısıtlayarak fiziksel gelişimini olumsuz etkiler. Obezite ve diğer sağlık sorunlarına zemin hazırlar. Birçok araştırma bulgusu 30’uncu aydan önce ekranda geçirilen zaman artıkça çocukların gelişiminin yavaşladığını gösteriyor.

Televizyon izlemek ya da tabletle oynamak bir ödül yerine konulmalı mıdır? Bu davranışın çocuk psikolojisi üzerindeki etkileri nelerdir?
Ödül ve cezalar çocukların eğitiminde her zaman tartışılan bir konudur. Özellikle cezalandırmanın olumsuz etkileri birçok bilimsel çalışmaya konu olmuştur. Ödül ve cezalarla davranış değişikliğini görmek mümkün olabilir ancak bu değişikliğin sürekliliği yoktur. Bunun yerine içsel denetim mekanizmasını geliştirmek önemlidir. Bu nedenle televizyon izlemek ya da tabletle oynamak bir ödül olarak kullanılmamalıdır.

‘Ben vermesem de diğer çocuklardan görüyor ve istiyor durumu’ birçok anneyi endişelendiriyor ve ne yapacaklarını şaşırıyorlar. Teknolojiden uzak tutmak isteyen annelere bu konudaki tavsiyeleriniz nelerdir?
Çocuk-ebeveyn ilişkileri erken yaşlarda kurulan güven ilişkisine dayanırsa, çocuğun teknolojinin yanlış kullanımının sonuçları hakkında bilgilendirilmesi mümkün olur. Günümüzde çocukları teknolojiden tamamen uzak tutamayız ama yaşına uygun bir ekran zamanı için planlama yapabiliriz. Ekran başında geçirilen zaman erken çocukluk döneminde yetişkinle beraber olmalıdır. Ekran zamanı uyku, oyun, sohbet ve fiziksel aktivitelerin yerini almamalıdır.

Elektronik aletlerle geçirilen vakit ne zamandan sonra bir soruna dönüşür?
Ekran başında geçirilen zaman, çocuk gelişimi için önemli olan sosyal, bilişsel ve fiziksel etkinliklerin yerini aldığı zaman sorun ortaya çıkar. Çocuğun gelişimi izlenmeli herhangi bir gelişim alanında gecikme veya normal dışı gelişme varsa erken müdahale edilmelidir.

Çocuklarda gerçek-sanal ayrımı ne zamandan itibaren başlar? Ne gibi durumlarda bunun ayrımını yapamayabilirler?
Çocuk iki yaşına geldiğinde herhangi bir nesneyi diğer bir nesne yerine kullanmaya başlar. Örneğin bir çıngırağı telefon gibi kullanabilir. Bu zihinsel gelişim için önemli bir evredir. Çocuk her iki nesnenin ayrı olduğunun farkındadır ancak sembolik oyunlar sayesinde sanal ve gerçek ayırımını yapabilir. Oyun sırasında yaptığı eylemler bazen aileyi kaygılandırır. Örneğin telefonla sanal bir arkadaşla konuşan çocuk annesini endişelendirir. Okul öncesi dönemde sık karşılaşılan bu durum gelişime özgü normal bir süreçtir. Bununla beraber çok oynanan savaş ve korku içeren oyunlar çocukta sağlıklı ruhsal gelişimi bozar ve çocuk sanal-gerçek ayırımını yapamadığı anlar yaşayabilir.